JEDNA ZABORAVLЈENA EPIDEMIJA

Smatra se da je od pandemije španskog gripa, koji je od 1918. do 1919. godine zahvatio celu planetu, obolelo oko pet stotina miliona ljudi, odnosno trećina svetske populacije iz tog vremena, a da je umrlo oko pedeset miliona. Ako su ove pretpostavke ispravne, od posledica španske groznice je stradalo pet puta više ljudi nego od ratnih sukoba u Velikom ratu.

Pandemija nije zaobišla ni stanovništvo u okupiranoj Srbiji, kao ni vojnike na Solunskom frontu. Bolest se pojavila još tokom leta 1918. godine, kako u okupiranoj Srbiji, tako i među vojnicima na Solunskom frontu, ali tada nije imala fatalne posledice. Eksplozija epidemije, sa masovnim umiranjem, usledila je tek tokom oktobra, a masovno umiranje je prestalo pre Nove godine, mada je i kasnije bilo obolevanja, ali sa znatno manje smrtnim posledicama. Epidemija je eskalirala je upravo u onim danima kada je, po proboju fronta počela borba za konačno oslobođenje Srbije. Tada su oboleli vojnici žurili da oslobode takođe obolele civile u okupiranoj otadžbini. Umirali su i jedni i drugi. Mnogi vojnici, koji su preživeli sve prethodne ratne strahote, od 1912, posle proboja Solunskog fronta nisu uspeli da stignu kući, umirali su usput. Neki su sigli kući i tu umrli. A opisujući stanje u Vranju na kraju 1918. godine britanska lekarka dr Haton je napisala: „Demobilisani ratnici iz ovog kraja koji su se vraćali sa fronta, zaticali su puste kuće. Njihove žene ili deca, ili svi redom, pomrli su od španske groznice samo koji dan pre njihovog dolaska kući./ Skoro svuda se čuo lelek i naricanje umesto smeha i veselja.“

Jedan od svedoka toga stradanja bio je i predsednik vojne lekarske komisije Srpske vojske pukovnik dr Milan Pecić. On, koji u autobiografiji piše da je imao veoma snažan imunitet, i da od detinjstva nije bolovao, pošto je stigao kući u Kragujevac, bolovao je tri mesca. A već bolestan je od Krfa krenuo kući u Kragujevca, i to brodom preko Dubrovnika. O težini bolesti, odnosno o nedostatku snage da ustane iz kreveta i sa pojasom za spasavanje izađe na palubu broda kojim se tokom novembra 1918. sa Krfa vraćao u Srbiju, iako suočen sa opasnošću da brod naleti na minu, napisao je : „Ja sam ležao u svome krevetu, pored kreveta bio je pojas za spasavanje. Probam da podignem pojas, ali nisam mogao, bio mi je vrlo težak. Kada nisam mogao da se popnem na krov, ni pojas da iznesem, ja se rešim da ostanem u krevetu i da se topim sa lađom.“ Iako je španska groznica odnela brojne žrtve među vojnicima i civilnim stanovništvom, njene posledice su u istoriografiji skoro potpuno zanemarene zarad istraživanja vojnih, političkih i diplomatskih tema. A to važi i za mnoge druge epidemije koje su se tokom, a i posle rata javale. Jedino je izuzetak epidemija tifusa sa kraja 1914 i prve polovine 1915. godine, ali samo zato što je direktno povezana sa sa vojnim i diplomatskim angažmanom. A što se tiče drugih, pa, tiha smrt u postelji, daleko od pozornice fronta, bez obzira koliko bila masovna, nije doživljavana kao “herojska”.

Ipak postoje retki radovi koji su pažnju, istina u manjoj meri, posvetili i žrtvama španske groznice. Te podatke je sintetizovao dr Milorad Radusin iz Novoga Sada. Tako znamo da je u Zlatiborskom srezu Užičkog okruga od španskog gripa umrlo 775 ljudi, a da je na teritoriji Trsteničkog sreza umrlo oko 1.300 osoba, što je za oko 400 ljudi više nego što je tu umrlo meštana (ne računajući vojnike i zarobljenike) od tifusa 1915. Što se tiče valjevskog kraja, koji je bio epicentar epidemije tifusa, sigurno je da je tu tifus odneo znatno više života, ali ni stradanja od španske groznice nisu mala.

Za sada je prema istraživanjima Milorada Radojčića samo na teritoriji opštine Mionica od španske groznice umrlo 451 osoba. Za teritoriju grada Valjeva je tek potrebno da se obave detaljna istraživanja, ali preliminarne analize polazuju da se smrtnost razlikovala od sela do sela i to u veoma velikoj meri.

Tako je na teritoriji 7 sela koja su gravitirala crkvi u Rabrovici (Divci) tokom cele 1918. godine umrlo je 77 parohijana, od toga 46 tokom prvih devet meseci a 31 u naredna tri meseca, u kojima je epidemija ekskalirala sa masovnim smrtnim ishodom, i od toga 18 za koje je kao direktan uzrok smrti označena španska groznica, odnosno 0,44% seljana. Nasuprot tome, na teritoriji pet sela koja su gravitirala crkvi u Kamenici, tokom 1918. godine je umro 181 čovek, a od toga 33 u prvih 9 meseci a 148 u naredna tri meseca, a od toga 142 od španske groznice, što je činilo 3,63% stanovnika po posisu iz 1916. A najveća smrtnost je zabeležena u selu Tupanci. Tu je umro 21 meštanin, ali kada se zna da su Тupanci 1916. godine imалi 214 žitelja, znači da je za nepuna dva meseca od španske groznice umrlo skoro 10% stanovnika.

istoričar dr Vladimir Krivošejev , objavljeno u listu Blic 17.aprila 2020