„Epidemije u Srbiji tokom ratnih godina“

Tokom poslednje sedmice avgusta iz štampe je izašla nova knjiga prof. dr Vladimira Krivošejeva, istoričara i kulturologa iz Valjeva: EPIDEMIJE U SRBIJI TOKOM RATNIH GODINA 1912 – 1918.

Knjiga je izašla u izdanju IP Prometej iz Novog Sada i Izdavaštva Radio televizije Srbije, u okviru njihove edicije Srbija 1914 – 1918.

Cilj istraživanja, koja su prethodila objavljivanju knjige bio je da se, koliko je to moguće na osnovu raspoložive literature i dostignutog nivoa istraživanja ukaže na razmere mortalnih posledica epidemija raznih bolesni koje su se javljale tokom ratnih godina, sa jedne strane na posledice dve velike epidemije, tifusne iz 1915. i španske groznice iz 1918. godine kao i na pojave i smrtonosne posledice drugih, širih i lokalnih epidemija koje su se širile među civilnim stanovništvom i među vojnicima na frontu. U skladu sa tim dodatni cilj je da se utvrdi i udeo stradalih od raznih epidemijskih bolesti u ukupnim stradanjima od svih mogućih smrtnih uzroka tokom ratnih godina, što posredno otvara i pitanje ukupnih ratnih žrtava.

Kombinovana istraživanja, zasnovana na analizama literature, dostupnih objavljenih istorijskih izvora i crkvenih knjiga umrlih donela su rezultate prezentovane na narednim stranicama sledećim redom:

Prvo je, kratko, prikazano opšte epidemijsko stanje pre ratova, koje ukazuje na negativne zdravstveno higijenske navike koje su postojale u Srbiji, i dovodile do pojava različitih zaraznih bolesti, koje su povremeno eskalirale u epidemije većih ili manjih razmera, na široj ili užoj teritoriji. Do smrtnih ishoda su najčešće dovodile pojave šarlaha, difterije, velikog kašlja, dizenterije, tifusa, boginja…

U narednom poglavlju ratne žrtve prikazana su opšta saznanja o epidemijama koje su se pojavljivale tokom ratova 1912-1918, a koje su odnosile živote, uz procenu da su one bile uzrok za oko 360.000 smrtnih slučajeva, što će biti tema posebne analize.

Dalje sledi hronološki prikaz, sa analizama pojava zaraznih bolesti koje su se javljale tokom ratnih godina. Prvo su prezentovane pojave epidemije tokom balkanskih ratova, kako među vojskom, na frontu, tako i među civilnim stanovništvom. Dok se među civilnim stanovništvom uočavaju više-manje iste epidemijske bolesti kao i pre rata, među vojnicima se sporadično javljao trbušni tifus, paratifus, pa i pegavac, kao i dizenterija – srdobolja, ali najviše problema nastaje usled pojave kolere, a uočena je i malarija.

U daljoj razradi prezentovana je pojava epidemija na početku Velikog rata. Tu je pre svega, registrovana uobičajena mestimična pojava trbušnog tifusa i dizenterije, već tokom leta, ali, sa promenom vremenskih uslova tokom jeseni, koje je pratilo i dodatno kretanje vojske, uslovljeno ofanzivama i kontraofanzivama, stanje se u velikoj meri menja. Već tokom jeseni uočene su sporadične pojave tifusa, trbušnog, pegavog i povratnog, sa mogućim epidemijskim odlikama, da bi stanje eskalirala po završetku Kolubarske bitke i sa početkom zime u veliku epidemiju tri tifusa, sa dominantnim smrtnim ishodima izazvanim pegavim tifusom. Zbog njenog obuhvata, kao i brojnih nedoumica, uprkos velikoj istraženosti, ovoj epidemiji je posvećena veća pažnja.

Po okončanju epidemije tifusa, stanje u Srbiji se u velikoj meri stabilizovalo, što ne znači da uobičajenih, i ranije uočavanih zaraznih bolesti, koje su se širile, dovodeći do smrtnih ishoda nije bilo. Potom je usledio epidemijski izazov povlačenja preko Albanije, koji je imao velike posledice kako za srpsku vojsku tako i za civilno stanovništvo koje se sa njom povlačilo. Dok su krajem 1915. i početkom 1916. godine iznemogli ljudi u albanskim gudurama a potom i na albanskoj i grčkoj obali masovno umirali od iznurenosti, dodatno komplikovane uobičajenim, i ranije prisutnim zaraznim bolestima, stanje u okupiranoj Srbiji je bilo relativno mirno, ali uz registraciju kratkotrajne pojave kolere među okupacionim austrougarskim vojnicima, kao i među srpskim zarobljenicima, sa malim širenjem na civilno stanovništvo. U većoj meri se smirila i zdravstvena situacija među srpskim vojnicima na bojištu novoustanovljenog Solunskog fronta, s tim što se, dok su druge zarazne bolesti bile manje zastupljene, pre svega zahvaljujući primeni širokog spektra preventivnih mera, kao nova pretnja pojavila malarija.

Opšta situacija je počela da se menja od leta 1918. godine, kada i vojnici na frontu ali i civilno stanovništvo u okupiranoj Srbiji počinje da masovno strada u pandemiji španske groznice. Reč je o bolesti koja je u tri talasa zahvatila ceo svet, sa veoma visokim stepenom smrtnosti. Ova bolest se po Srbiji širila sa dve strane, od severa, iz Austrougarske, uobičajenim komunikacija, a sa juga sa oslobodiocima koji su u proboj Solunskog fronta krenuli već zaraženi. Između dva naleta španske groznice, neposredno pre njenog glavnog mortalnog udara, a delom i tokom njega, u Srbiji se uočavaju zagonetne epidemije dizenterije; zagonetne zbog toga što su se one, i to sa veoma velikom smrtnošću, u pojedinim selima znatno većom nego ranije, pojavile istovremeno na različitim, međusobno nepovezanim teritorijama.

Na kraju rada, u vidu zaključnih razmatranja, priložena je sinteza prethodno iznetih informacija, sa zaključcima u skladu sa postavljenim ciljevima.

*Dr Vladimir Krivošejev, istoričar, kulturolog, muzeolog. Rođen u Valjevu 1963. godine. Diplomirao na katedri za istoriju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, doktorirao na katedri za menadžment u kulturi Fakulteta dramskih umetnosti Univerziteta umetnosti u Beogradu. Stekao je zvanja vanrednog profesora, višeg naučnog saradnika i muzejskog savetnika. Zaposlen u Narodnom muzeju Valjevo, na radom mestu muzejskog savetnika – istoričara; prethodno obavljao poslove kustosa pedagoga, kustosa istoričara (1990-200) i direktora ustanove (2000-2018).

Radovi dostupni na Researchgate portalu:https://www.researchgate.net/profile/Vladimir_Krivosejev