Zanimljiva istorija: Kula osmatračnica na Ćelijskom brdu-Ime reke Gradac? 5 deo

Ćelijsko brdo po završetku konzervatorskih radova postaće lokacija otvorena za turiste . Na ovoj lokaciji otkrivena je osmatračnica iz 4 veka. Vrlo je moguće da je po „malim gradovima“ ime dobila i reka Gradac.

Kada sa Popara krenete ka Ćelijskom brdu više manastira dobar deo puta proći ćete nekadašnjim Rimskim putem , baš onim kojim su pre hiljada godina hodali rimski vojnici, trgovci, putnici. Pomenuti put povezuje novootkrivenu lokaciju na brdu sa ranije otkrivenim utvrdjenjem u Brangoviću, poznatijem kao Jerinin grad.

Iako u sred šume, kroz visoka stabla, na sve strane ove lokacije vide se okolna brda, ali i  korito reke Gradac. Nedaleko od nekadašnjeg rimskog puta smeštena je i lokacija kule osmatračnice sa rezervoarem za vodu.

Prva istraživanja započeta su 2019. godine, radove je predvodio dr Dejan Bulajić. Tokom 2021. godine građevina na Ćelijskom brdu evidentirana je kao nepokretno kulturno dobro. Godinu dana kasnije napisan je Predlog o utvrđivanju za spomenik kulture – arheološko nalazište, za šta se još uvek čeka odluka Vlade RS.

Istraživanja na lokaciji nedavno su završili valjevski Zavod za zaštitu spomenika kulture i beogradski  Istorijski institut, a radove je finansirao Grad Valjevo.

Najbolje su očuvani delovi severozapadnog i severoistočnog dela bedema, dok je od jugoistočnog dela bedema očuvan jedva jedan red kamena u visini malternog premaza zalepljenog uz spoljašnje lice zida. Zidovi dvorišta ozidani su na identičan način kao i zidovi kule u tehnici opus incertum (tehnika gradnje koja je korišćena u starom Rimu, posebno u periodu od 2. veka pre nove ere do 1. veka nove ere. Ovaj izraz na latinskom znači „nepravilni rad“ ili „nesiguran rad.“)upotrebom pretežno lomljenog kamena nejednakih dimenzija i belog krečnog maltera. Kamen je slagan u nepravilne redove visine od 20 do 30 cm. u severnom i u zapadnom uglu dvorišta, na spojevima zidova, nalazi se po jedno polukružno kamenom ozidano ojačanje istureno ka spoljašnjosti.

Arheolog zavoda Radivoje Arsić kaže da su pomenute kule osmatračnice služile za zaštitu rimskih puteva te su njihove lokacije inače takve da se sa jedne kule lako moglo komunicirati sa drugom.

„Pored Brangovića i Ćelijskog brda otkrili smo još jednu na Taoru , ona je u jako lošem stanju i malo je artefakata iz perioda njenog nastanka . Pretpostavlja se da se kako se i put kreće one dalje nalaze prema Čačku i Užicu“, kaže Arsić i dodaje da ne postoji potpuna karta rimskih puteva:“Postoje neke mreže , ali se to uglavnom odnosi na velike puteve, one koje povezuju gradove , lokalna mreža uglavnom nije dovoljno istražena“.

Pomenuti put kako se pretpostavlja je od Posavine ka Bosni povezivao provincije u unutrašnjosti.

Kule osmatračnice građene su radi zaštite putnika i robe od pljačkaša. „Prema položaju na kom se nalazi, obliku i veličini, može se zaključiti da se na Ćelijskom brdu nalaze ostaci manjeg utvrđenja tipa osmatračnice, koje se u antičkim izvorima i na epigrafskim spomenicima pominje kao burgus speculatorius („izviđačka kula“). Iz epigrafskih natpisa u kojima se pominju građevine tipa burgos, burgus, burgis koji su otkriveni u Trakiji, Donjoj Panoniji i Numidiji može videti da su to utvrđenja manje površine, da je njihova izgradnja u bliskoj vezi sa zaštitom granice od razbojnika, obnovom putnog sistema i izgradnjom manjih utvrđenja za njegovo čuvanje“  navodi u autorskom tekstu Nevena Pavlović,  rukovodilac istraživanja na lokaciji Ćelijsko brdo.

Za potvrdu ove tvrdnje ona uzima  epigrafski  natpis iz sredine II veka otkrivenom na teritoriji današnje Sofije u Bugarskoj  gde se pominje  izgradnja 4 praesidia, 12 burgi i 109 phruri, odnosno, četiri utvrđenja,  dvanaest kula ili stražarnica i  sto devet stražarnica ili utvrđenja

Osmatračnica je uz rebe imala i rezervoar za vodu. „ Svi zidovi cisterne ozidani su od lomljenog kamena uz upotrebu krečnog maltera kojim su i omalterisani sa unutrašnje strane. Kamen je slagan u relativno pravilne redove, kojih je očuvano oko 21 (izbrojano u JI zidu). Pod u cisterni, je nivelisan i premazan vodonepropusnim malterom. Pod nije najbolje sačuvan, veći deo površine je iskrzan i izlupan. Samo na manjim površinama sačuvan je neoštećen premaz vodonepropusnog maltera koji sadrži usitnjene komade opeke. Zbog izloženosti požaru u pojedinim delovima malter je poprimio oranž nijansu“, opisuje  Pavlovićeva.

Kako je utvrdjeno istraživanjem na lokalitetu najstariji sloj datira iz gvozdenog doba o čemu svedoči pronadjena grnčarija, jer arhitektura nije sačuvana. Dominantan period je 4. vek kada su izgrađeni kula i bedemi.

„Potom imamo dva perioda korišćenja ovog utvrđenja, jedan iz devetog, desetog veka, kada je utvrđenje funkcionisalo paralalelno sa utvrđenjem u Brangoviću, i imamo 12. i početak 13. veka. Taj period nam je posvedočen nalazima austrijskog novca”, otkriva dr Dejan Bulić iz Istorijskog instituta u Beogradu.

Pretpostavka koju iznose arheolozi jeste da je vrlo moguće zahvaljujući ovim malim utvrdjenjima, malim gradovima, i reka Gradac dobila ime . S obzirom da se radilo o stalnim naseljenim utvrdama, imale su stalne vojne posade koje su bile potpuno opremljene hranom i vodom . Gde god je postojala vojna posada, razvijala se i lokalna ekonomija. Trgovci i zanatlije bi se naselili u blizini kula da bi pružali usluge vojnicima. Ova ekonomska aktivnost često je dovodila do rasta naselja u malu, ali funkcionalnu zajednicu, male gradove. Ipak po kojoj tačno lokaciji ili osmatračnici ili možda čak po njihovom nizu, nije pouzdano utvrdjeno.

Radivoje Arsić navodi da takvih osmatračnica sigurno ima još te se pretpostavlja da je jedna bila u brdu iznad današnje Pete škole.

„Na žalost u pitanju su vrlo skupa istraživanja jer je ceo taj deo sada ispod kuća . Ta lokacija i delovi nisu nikada dovoljno istraženi jer je potrebna vrlo skupa tehnologija kojom mi ne raspolažemo“, kaže Arsić.

*Projekat Zanimljiva istorija Vamedia Nova realizuje u saradnji sa Gradom Valjevom